Η Χρύσα Τζελέπη κι ο Άκης Κερσανίδης είναι συνοδοιπόροι και συν-σκηνοθέτες του ντοκιμαντέρ «Το χρονικό μιας καταστροφής», που αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη (2 Σεπτεμβρίου 1944) και προβάλλεται δις στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης το οποίο γιορτάζει 15 χρόνια. Η συζήτησή μας ήταν μια υπόγεια βουτιά στο παρελθόν και το σήμερα κι έγινε στο στούντιο anemicinema.
Ποια η αφορμή γι’ αυτό το ντοκιμαντέρ;
Άκης: Ήταν μια παλιά σκέψη που εκκρεμούσε. Το 2000 συμμετείχαμε σε μια σειρά στην τηλεόραση για τον αιώνα που μας πέρασε. Είχα αναλάβει να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για την Κατοχή. Κατά την έρευνα προέκυψε και αποφασίσαμε να βάλουμε και την περίπτωση του Χορτιάτη. Αλλά επειδή έγινε στο τέλος, δεν είχα βρει πολλά στοιχεία τότε. Μπήκε ως ένα μικρό φινάλε στο τέλος του τηλεοπτικού αυτού επεισοδίου. Μας έμεινε η ιδέα ότι κάτι πρέπει να κάνουμε γι’ αυτό, επειδή ξέραμε ότι υπάρχουν άνθρωποι που έχουν επιβιώσει από τότε. Αλλά ήθελε ψάξιμο. Κάποια στιγμή μετά από χρόνια ο Μπάμπης Νανακούδης (με τον οποίο είχα μιλήσει το 2000) μας παρότρυνε: «Είπες ότι θα το κάνουμε ντοκιμαντέρ, άντε μήπως το κάνουμε»! Κάτσαμε τότε και το σκεφτήκαμε.
Χρύσα: Συνέβη κι ένα άλλο σημαντικό! Ο Θόδωρος Βαλαχάς έγραψε ένα βιβλίο με νέα στοιχεία («Ό,τι απόμεινε από τη μέρα εκείνη, η μνήμη είναι»). Υπήρχε ως τότε αυτή η διχογνωμία για το ποιος ευθύνεται. Οι αντάρτες που έστησαν την ενέδρα στο υδραγωγείο, γιατί πήγαν εκεί; Ήταν πολύ περίεργο, λίγο πριν το τέλος του πολέμου! Ο Καπετάν Χορτιάτης που ακόμη ζούσε τους χάρισε το αρχείο του, όπου περιέχονται όλες οι εντολές που παίρνανε οι αντάρτες. Προκύπτει λοιπόν πως είχανε στοιχεία ότι θ’ ανεβούν οι Γερμανοί με τους ταγματασφαλίτες να κάνουν εκκαθάριση στο χωρίο. Και ότι οι ενέδρες ήταν τρεις κι όχι μία.
Άκης: Τότε ήταν που κυκλοφόρησε και το βιβλίο του Βαλαχά. Έτσι ξεκινήσαμε, βρήκαμε τους ανθρώπους κι αρχίσαμε να τους καταγράφουμε. Είναι εξ ολοκλήρου δική μας παραγωγή οπότε πήγαινε με αργό ρυθμό.
Ο Μανόλης Γλέζος πως προέκυψε;
Χρύσα: Μας κίνησε το ενδιαφέρον διότι το ποίημα που διαβάζει στην αρχή και μετά πάλι προς το τέλος, το έγραψε ο ίδιος για το Ολοκαύτωμα στο Χορτιάτη. Μερικά χρόνια πριν. Οπότε του ζητήσαμε να μας το διαβάσει για να το έχουμε ως ήχο στην ταινία και με την ευκαιρία μας είπε δυο λόγια.
Άκης: Είναι ένας άνθρωπος που έχει ασχοληθεί αρκετά με τα ελληνικά ολοκαυτώματα. Και με τις διεκδικήσεις από το γερμανικό κράτος.
Χρύσα: Έθεσε πολύ ωραία το γενικό πλαίσιο. Γιατί δεν είναι ένα μόνο το ολοκαύτωμα. Είναι τόσα πολλά, που φαίνεται πως ήταν ένα οργανωμένο σχέδιο δράσης. Ίσως τότε δεν ήταν αντιληπτό γιατί δεν υπήρχε επικοινωνία ανάμεσα στα χωριά. Τώρα φαίνεται καλά πόσο οργανωμένη ήταν η καταστροφή τους.
Ο Στράτος Δορδανάς είναι πολύ σοβαρός και με ξενίζει.
Χρύσα: Το θέμα «ταγματασφαλίτες» δεν το αγγίζουν εύκολα. Δεν ακούγεται, δε λέγεται, και δεν έχουν ασχοληθεί πολλοί με αυτό. Οπότε θεωρήσαμε ότι έπρεπε κάποιος να μιλήσει, ο οποίος έχει κάνει μελέτη, έρευνα και διδακτορικό πάνω σ’ αυτό. Θέλαμε μια επιστημονική αναφορά για να μη φανεί ότι παίρνουμε θέση. Είναι δύσκολο να εκφραστούν άνθρωποι που τους έζησαν.
Άκης: Ο Δορδανάς είναι ο μόνος που μελέτησε επισταμένα το θέμα των δοσίλογων. Έχει γράψει και τρία νομίζω βιβλία περί αυτών.
Χρύσα: Ο στόχος του ντοκιμαντέρ είναι να ανοιχτούν όλα αυτά τα θέματα προς συζήτηση, τα οποία μένουν κρυφά στην Ελλάδα. Είναι μη συζητήσιμα ακόμη κι όταν είναι ιστορικά γεγονότα. Πρέπει κάποια στιγμή να ενσωματωθούν στην ελληνική ιστορία. Οι ταγματασφαλίτες ζούνε ακόμη και σήμερα, δεν έχουν τιμωρηθεί. Κατέχουν μάλιστα αξιώματα πολλοί απ’ αυτούς, όπως αναφέρει ο Θόδωρος Βαλαχάς, διότι μετά βρέθηκαν στον τακτικό στρατό να πολεμούν τους αντάρτες.
Άκης: Εμείς αισθανόμασταν, σε όλη τη διάρκεια της πραγμάτωσης του ντοκιμαντέρ, ότι έχουμε αργήσει να ασχοληθούμε. Ότι έπρεπε να το κάνουμε πιο μπροστά. Θα είχαμε πολύ περισσότερες μαρτυρίες, περισσότερους ζωντανούς επιζήσαντες. Πεθαίνουν οι άνθρωποι γιατί έχουν περάσει 68 χρόνια. Θα μας έδιναν κάποιοι άλλοι περισσότερες πληροφορίες.
Χρύσα: Για μας είναι μια αρχή γιατί σκεφτόμαστε να κάνουμε μια σειρά τέτοιων ντοκιμαντέρ για την πόλη. Για την Κατοχή, για τον Εμφύλιο, είναι πολλά τέτοια θέματα που δεν έχουν καταγραφεί σε ταινία.
Ανοίγετε ολόκληρο κόσμο λοιπόν με αυτό το ντοκιμαντέρ!
Χρύσα: Λέμε να προσπαθήσουμε. Ναι.
Άκης: Αυτό που θεωρούμε σημαντικό είναι η βιωμένη ιστορία κι όχι η τυπωμένη. Απ’ τους ανθρώπους που τη βίωσαν έχει πάντα μια άλλη διάσταση. Η άλλη Ιστορία, η επίσημη από τους επιστήμονες, μπορεί να είναι πιο τεκμηριωμένη. Αλλά η βιωμένη ιστορία έχει άλλα πράγματα, έχει τα συναισθήματα των ανθρώπων. Βλέπεις ότι κάνουμε συνεχώς κοντινά πλάνα πάνω σε πρόσωπα την ώρα που μιλάνε. Οι πληροφορίες που δίνουν π.χ. με τις μικρές αλλαγές του βλέμματος των ματιών είναι πολύ δυνατό στοιχείο. Μπορεί σε κάποια σημεία να είναι λάθος ή να δηλώνει αμνησία. Σημασία έχει ότι το βίωμα είναι δυνατό και στο σινεμά είναι χρήσιμο.
Ευχαριστώ παιδιά και καλή επιτυχία στο Φεστιβάλ.
Κώστας Γ. Καρδερίνης
(μερική αναδημοσίευση από το Κε.Μ.Ε.Σ.)