Τα ντοκιμαντέρ είναι βγαλμένα από τη ζωή, όχι από τη λογοτεχνία. Γι’ αυτό και η τελευταία, κατά βάση, εμπνέει τις ταινίες μυθοπλασίας, με τα παραδείγματα εδώ να είναι αναρίθμητα. Ένα βιβλίο οπτικοποιείται, μεταφέρεται στη μεγάλη οθόνη, για να μπούμε μετά στην κουβέντα κατά πόσο αποδόθηκε πιστά ή όχι. Τελευταίο παράδειγμα είναι τα βιβλία του Τόμας Πύντσον, ενός συγγραφέα κύρους με βιβλία που δυσκολεύουν και τον πιο απαιτητικό, «πολυδιαβασμένο» αναγνώστη. Και η συζήτηση για την ταινία «Έμφυτο ελάττωμα» ακόμη καλά κρατεί.
Όμως, και στα ντοκιμαντέρ ακόμη η λογοτεχνία βρίσκει τη θέση της. Προφανώς και δεν μεταφέρονται «ακριβώς μυθοπλαστικά» τα βιβλία σε αυτό το κινηματογραφικό είδος. Το πιο σύνηθες είναι να βλέπουμε την ιστορία και το πορτρέτο ενός συγγραφέα, δηλαδή ενός επιδραστικού προσώπου και του έργου του που έχουν μείνει στην Ιστορία και διαχρονικά στο μυαλό των αναγνωστών.
Πεσσόα συνάντησε τον
Κωνσταντίνο Κα
Θα ξεκινήσω με δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα ντοκιμαντεριστών που έχουν διαγράψει ξεχωριστή πορεία σε αυτή τη δομημένη σχέση ταινίας τεκμηρίωσης-λογοτεχνίας. Ο ένας είναι ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος. Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ του «Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη» θεωρήθηκε μία από τις καλύτερες ταινίες του 2008, ξεχώρισε για την ιδιαίτερη δυναμική του να παντρέψει μια φανταστική ιστορία συνάντησης δύο κορυφαίων λογοτεχνών του 20ου αιώνα, με εικόνες τεκμηρίωσης από την Αλεξάνδρεια, τη Λισαβόνα, την Τεργέστη κ.ά. Ο Χαραλαμπόπουλος, μερικά χρόνια νωρίτερα, είχε σκηνοθετήσει το καλύτερο ντοκιμαντέρ του 2001, εξυψώνοντας ακόμη περισσότερο στη συνείδηση των Ελλήνων αναγνωστών το έργο του Γιώργου Σεφέρη, μέσα από τα «Ημερολόγια Καταστρώματος – Γιώργος Σεφέρης». Κατά καιρούς, ο Αρκάδας σκηνοθέτης έχει ασχοληθεί με τα έργα και της ημέρες του Θανάση Βαλτινού, του Μιχάλη Γκανά, του Τίτου Πατρίκιου, του Λόρδου Μπάυρον.
Και μιας και καταλήξαμε, πάλι, με την ποίηση, δεν θα μπορούσαμε να παραβλέψουμε τη «δράση» του Λευτέρη Ξανθόπουλου. Ενός ποιητή και συγγραφέα, και φυσικά σημαντικού σκηνοθέτη, που καταφέρνει να ξεχωρίζει στις δύο τέχνες του, όσο και να τις παντρεύει. Τα ντοκιμαντέρ του Ξανθόπουλου για τον Μίλτο Σαχτούρη και τον Μιχάλη Κατσαρό ξεχωρίζουν. Για τον πρώτο, το 1992 γύρισε το ντοκιμαντέρ «Ποιος είναι ο τρελός λαγός – Μίλτος Σαχτούρης». Ένα πορτρέτο του σπουδαίου μας ποιητή, μια συνέντευξη, η αποκάλυψη της προσωπικότητάς του με πλάνα από την τελετή απονομής του Κρατικού Βραβείου Ποίησης. Στο ντοκιμαντέρ «Σκοτεινός συνωμότης – Μιχάλης Κατσαρός» (1992), η απόπειρα προσέγγισης του πιο «αναρχικού» μας ποιητή, σε συνδυασμό με τη δόμηση της ιστορίας της απομόνωσης από το κοινωνικό περιβάλλον που τον σημάδεψε, κάνει αυτή τη δουλειά ότι πιο πλήρες κυκλοφορεί για τον…λησμονημένο αλλά πάντα ξεχωριστό Μιχάλη Κατσαρό.
Θα αναφερθώ και σ’ ένα χαρακτηριστικό, αλλά όχι και τόσο σύνηθες, παράδειγμα μεταφοράς ενός βιβλίου στον κινηματογράφο, μέσω ντοκιμαντέρ όμως. Επιμένουμε ελληνικά και θα πάμε λίγα χρόνια πίσω, στο 2008 και πάλι, όταν ο δημοσιογράφος-ντοκιμαντερίστας Στέλιος Κούλογλου αποτυπώνει -σε στυλ φιλμ νουάρ- στην ταινία τεκμηρίωσής του «Εξομολόγηση ενός οικονομικού δολοφόνου», το ομώνυμο βιβλίο του «οικονομικού εκτελεστή» Τζον Πέρκινς. Ο Κούλογλου, προβλέποντας τρόπον τινά όλον αυτόν τον «αρμαγεδώνα» που θα ακολουθούσε στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, φέρνει στο «ελληνικό φως» το βιβλίο που συγκλόνισε την Αμερική στις αρχές του millennium. Ο Πέρκινς μέσω του βιβλίου του εξέθεσε τη CIA και τους παγκόσμιους οικονομικούς κολοσσούς για τον τρόπο που «διαλύουν» οικονομικά αδύναμες χώρες, όπως είναι η Ελλάδα, και ο Κούλογλου μέσα από την τέχνη του ντοκιμαντέρ αποτύπωσε αυτό το «έγκλημα» παραστατικά και με περισσή αληθοφάνεια.
ΝΕΣΤΟΡΑΣ ΠΟΥΛΑΚΟΣ*